شش کلاه تفکر، تکنیکی برای بالا بردن قدرت تفکر

یکی از مشکلات مردم در تفکر یک بعدی بودن یا سطحی نگری ها است.مردم اکثراً عادت کرده اند که مسائل را فقط از یک زاویه عادت و تجربیات ذهنی قبلی خود،نگاه کنند.

در همین خصوص برای آنکه بتوان از سطحی نگری ها فراتر رفته و یا بهتر بتوانیم از توانایی هایمان استفاده کنیم،می توان به روش شش کلاه تفکر که ادوارد دوبونو آن را پایه ریزی کرده است،بپردازیم.

شش کلاه تفکر یکی از بهترین روش ها و تکنیک ها برای حرکت ذهن و بالا بردن قدرت تفکر یک فرد ،در راستای رسیدن به راه کار یا راه حل برای یک مسئله است.در بسیاری از مواقع انسان ها بنا بر عادت تنها بر اساس یک روش،رهیافت،مدل و رویداد فکر می کنند.

در حالی که شش کلاه تفکر به ما این امکان را می دهد که به شش صورت و در قالب شش نقش متفاوت در مورد یک موضوع فکر کنیم.ادوارد دوبونو در این زمینه معتقد است :اگر نقش متفکر را بازی کنید،متفکر خواهید شد.لذا هر یک از شش کلاه که با شش رنگ مختلف مشخص می شود،نماد الکوها و شیوه های مختلف تفکر است و وقتی فرد هر کلاه را بر سر خود می گذارد براساس رنگ آن کلاه فکر می کند.لذا در مجموع می توان گفت رنگ هر کلاه با کارکرد آن مرتبط است.

بر طبق دیدگاه دوبونو هر یک از شش کلاه رنگی ویژگی هایی به شرح زیر دارند:

—کلاه سفید : خنثی و منفعل است.کلاه سفید با موضوع ها و شکل های انفعالی سر و کار دارد.(انفعال نه به معنای منفی،بلکه به معنای رجوع به واقعیت بدون ارزشیابی خاص مدنظر است.)

—کلاه سرخ : نشانه خشم(دیدن رنگ سرخ) ،شور و هیجان است.کلاه سرخ بینشی هیجانی دارد.

—کلاه سیاه : افسرده و منفی است.کلاه سیاه جنبه های منفی موضوع را در بر می گیرد.با طرح یک سؤال مشخص:((چرا نمی شود این کار را کرد؟))

—کلاه زرد : آفتابی و مثبت است.کلاه زرد خوش بینانه است و تفکر امیدوارانه و مثبت را شامل می شود.

—کلاه سبز : چمن،رستنی ها و درختان بارور همه سبزند،کلاه سبز نشانه خلاقیت و فکر های تازه است.

—کلاه آبی : سرد است،رنگ آسمان بالای سرما نیز است.کلاه آبی با تنظیم و ساماندهی فر آیند تفکر ما سر و کار دارد.

دوبونو با توجه به این شش رنگ می خواهد به نوعی افراد را به نظم و سامان بخشی فکری دعوت کند.مقصود از نظم فکری این است که اولاً بر روی تعصبات فکری خود تأکید نداشته باشیم.ثانیاً وقتی افراد دور هم جمع می شوند و می خواهند در مورد یک موضوع هم اندیشی داشته باشند ،بدانند که از چه طریق و با چه ابزار یا راه کار هایی می توانند به نتایج مطلبوب برسند.

حال بهتر است باتوجه به شناخت اولیه رنگ کلاه ها که در بالا ذکر شد،کارکرد آن را در قالب این تکنیک مورد توجه و بررسی قرار دهیم.

کلاه سفید

وقتی فرد کلاه سفید بر سر می گذارد باید این توانایی را داشته باشد که ار عقاید مسلط و ذهنی خود رهایی یافته و بتواند موضوع را از زاویه دیگر ببیند.در کل وقتی شما کلاه سفید را بر سر می گذارید باید به نکات زیر توجه کنید:

1-هدف از کلاه سفید فکر کردن بر اساس واقع بینی است.از این رو باید بتوانیم همه گونه اطلاعاتی را عرضه کنیم،نکته اساسی درست در چارچوب قرار دادن این اطلاعات است.

2-فکر کردن با کلاه سفید یک نظام و جهت گیری است.اندیشه می کوشد تا در عرضه اطلاعات هرچه بیشتر منفعل و بی طرف باشد.

3-رایانه ای را تصور کنید که واقعیت ها و ارقام خواسته شده را به دست می دهد.رایانه خنثی و منفعل است و تفسیر یا عقیده شخصی ارائه نمی کند.وقتی کلاه سفید فکر کردن بر سرتان می گذارید ،اندیشنده باید از رایانه تقلید کند.

4-وقتی کلاه سفید بر سر می گذارید،نباید به چیزهایی که شامل الهامات،قضاوت های متکی به تجارب گذشته،عواطف و احساسات ،عقاید،ارزش ها،تعصبات،سنگ فکری ها و … می باشند،توجه کنید.

کلاه سرخ

کلاه سرخ توجه را به هیجانات،احساسات و جنبه های غیر استدلالی تفکر متمرکز می سازد.فکر کردن با کلاه سرخ در نقطه مقابل کلاه سفید است.در مورد کلاه سرخ باید به موارد زیر توجه کرد:

1-وقتی کلاه سرخ سرمان می گذاریم،باید به احساسات،شهود،هیجانات و الهامات خود توجه کنیم در این شرایط دیگر نیازی به منطق و استدلال نیست.

2-وقتی کلاه سرخ بر سرمان می گذاریم باید هر گونه احساسات از مثبت تا منفی را بیان کنیم و از هیچ چیز نباید ترسید،نفرت ،ترس و هر گونه احساسات منفی برای درک شناخت ناز است.

3-کلاه سرخ به اندیشنده آزادی می دهد تا با احساساتش شاعرانه تر رفتار کند.کلاه سرخ به احساسات،حق نمایان شدن می دهد.

4-وقتی اندیشنده از کلاه سرخ استفاده می کند هر گز نباید در صدد توجیه احساساتش برآید تا برایشان به دنبال شالوده منطقی بگردد.

5-کلاه سرخ دو نوع گسترده از احساسات را در بر می گیرد.اول احساسات معمولی که آنها را می شناسیم،از قبیل هیجان های نیرومندی مانند ترس و بی علاقگی به افراد زیرک تر از خودمان و سوء ظن.دوم داوری های پیچیده که مربوط می شود به نوعی احساساتی از قبیل حدس،شهود،ذوق،سلیقه،حس زیبایی شناسی و سایر گونه های تحقق احساسات.

کلاه سیاه

وقتی کلاه سیه بر سر می گذاریم باید به دیدگاه های منفی در خصوص یک مشکل یا مسئله توجه شود.چون همیشه نمی توان با جنبه ی مثبت به قضایا نگاه کرد،گاهی لازم است موضوع را از زاویه بد بینی نیز مورد بررسی قرار دارد.تفکر کلاه سیاه باید منطقی و حقیقی باشد،ولی لازم نیست زیبا باشد.کلاه سیاه کلاهی انتقادی است اما این به معنای هواداری یک سویه و یا یک طرفه در مباحثه ها نیست،بلکه در واقع کلاه سیاه بر نوعی نفی منطقی تمرکز دارد.در مورد کلاه سیاه توجه به موارد زیر ضروری است:

1-در زمانی که کلاه سیاه بر سر داریم مرتباً با یک جمله ساده مواجه می شویم:از پیشنهادتان خوشم نیامد.

2-تفکر کلاه سیاه استدلالی نیست و نباید آن را چنین در نظر گرفت.بلکه تلاشی عینی است برای جا دادن عناصر منفی در نقشه.

3-تفکر کلاه سیاه ممکن است خطاهای جریان و شیوه خود تفکر را نشان دهد.

4-تفکر کلاه سیاه سؤال های منفی را مطرح می کند.

کلاه زرد

وقتی کلاه زرد بر سر می گذاریم،همه چیز را با رنگ و بوی مثبت می بینیم.این کلاه بر خلاف کلاه مشکی،نماد درخشندگی و آفتاب است و به فرد توصیه می کند که خوشبین و مثبت اندیش باشد.فردی که با این کلاه فکر می کند برای حوادث منفی چندان ارزشی قائل نیست و آنها را به دیده شک،اتفاق و یک حادثه زودگذر و فراموش شدنی می داند.

البته کلاه زرد به معنای پذیرش و انتظار بی چون و چرای نتایج و دستاوردها نیست.آنچه مهم است این است که فرد باید تلاش کند ولی انتظار پیروزی صددرصد را نداشته باشد.در این مورد باید به موارد زیر توجه کرد:

1-تفکر سازنده با کلاه زرد همخوانی دارد،چون همه تفکرهای سازنده از لحاظ دیدگاه جنبه ی مثبت دارند.پیشنهادها برای بهتر کردن چیزی فراهم می شود. این ممکن است موضوع حل یک مسئله ،یک اصلاح و یا بهره گیری از یک فرصت باشد.در هر موردی پیشنهاد برای ایجاد تغییری مثبت طراحی شده است.

2-آینده نگری نباید فراموش شود.همواره باید برای فردا امیدوار بود.

3-با کلاه زرد به فواید یک پدیده توجه می کنیم و سعی می کنیم نکات مثبت را پر رنگ تر مطرح کنیم.

4-تفکر کلاه زرد مثبت و سازنده است.رنگ زرد نماد نور خورشید ،درخشندگی و خوش بینی است.

5-تفکر کلاه زرد می تواند آینده نگر و جویای فرصت ها باشد.تفکر کلاه زرد به تخیل و رویا هم فرصت بروز می دهد.

کلاه سبز

کلاه سبز،نماد خلاقیت و نوآوری است.سبز رنگ و نماد رویش ،سبزی و طبیعت است؛به مانند دانه ای که در خاک کاشته می شود و بعد از مدتی درختی تنومند محصول آن است.وقتی کلاه سبز بر سر می گذاریم،به دنبال حرف های نو،ایده های جدید،تازه و بکر هستیم.کلاه سبز به ما می گوید وقتی که همه راه ها را رفتید و به نتیجه نرسیدید،بدانید با کمک خلاقیت می توان حرف و ایده های جدیدی را مطرح کرد.در مورد کلاه سبز موارد زیر حائز اهمیت است:

1-کلاه سبز کلاه تفکر خلاق و ایده های نو و بکر است.

2-رنگ سبز نماد باروری،رشد و ارزش دانه هاست.

3-تفکر کلاه سبز با درنگ خلاق در هر نقطه می ایستد آیا در آن نقطه گزینه ای وچود دارد حتی در جایی که لیلی برای چنین درنگی وجود ندارد.

4-در تفکر کلاه سبز اصطلاح تحرک،جانشین داوری می شود.اندیشه درصدد جلو رفتن از یک فکر برای رسیدن به فکر دیگر است.

کلاه آبی

وقتی کلاه آبی بر سر می گذاریم باید فراسوی همه دیدگاه ها و اندیشه ها پیش رویم.رنگ آبی نماد نظارت بر فراسوی منظره هاست،مانند آسمان که همه چیز را می پوشاند.وقتی ما وارد یک جلسه می شویم اگر مسئول نظم دادن،هدایت و رسیدن به نتایج مطلوب هستیم،در آن صورت کلاه آبی بر سر داریم.

کلاه آبی به ما می گوید که چه وقت و چه کسی چه رنگ کلاه را باید در سر داشته باشد و به نوعی یک نگاه همه جانبه به مسئله دارد.در مورد کلاه آبی دانستن موارد زیر ضروری است:

1-اندیشنده کلاه آبی مانند رهبر ارکستر است.او کلاه های دیگر را برای استفاده فرا می خواند.

2-کلاه آبی کلاه نظارت است و تلاش می کند بر کلیه روند کار و نتایج به دست آمده ،نطارت داشته باشد.

3-کلاه آبی محذوذیت ها و اولویت ها را مشخص می کند و تعیین می کند بر چه اساسی می توان به موقعیت رسید.

تمرین

در کلاس تمرین های زیر را با بچه ها انجام دهید:

1-با استفاده ار 6 کلاه تفکر ویژگی های مثبت و منفی مدرسه خود را توضیح دهید.

2-با استفاده ار 6 کلاه تفکر وضعیت شهر بازی محل سکونت خود را مورد بررسی قرار دهید.

3-با استفاده ار 6 کلاه تفکر مسئله ورزش همگانی شهر خود را بررسی کنید.

تمرین ویژه

می توان کلاه های رنگی را به کلاس آورد و از بچه ها خواست هر یک بنا به علاقه قلبی اشان یکی از کلاه ها را انتخاب کرده و بر سر بگذارند.سپس در مورد یک موضوع از زوایای گوناگون و با توجه به رنگ کلاه،هر یک از دانش آموزان ایده هایشان را مطرح کرده و در نهایت باید از جمع ایده ها نتیجه گیری کرد.

برگرفته از کتاب جامعه شناسی نخبه پروری نوشته دکتر مهرداد ناظری