تحقیقات بازار و بازاریابی، افزایش سهم کالاهای ساخته شده و با ارزش افزوده بالا در سبد صادراتی و کاهش ریسک مراودات بانکی بین‌المللی، از جمله راهکارهای گسترش سهم ایران در بازار کشورهای همسایه هستند. آمارهای تجارت بین‌المللی نشان می‌دهد سهم ایران تنها در سه کشور از ۱۵ کشور همسایه بالای ۱۰ درصد و در پنج کشور کمی بیش از یک درصد است.
تحریم‌های اقتصادی و موانعی که بر سر راه روابط تجاری بین‌المللی کشورمان قرار دارد موجب شده راهکارهای مختلفی درباره حفظ و افزایش درآمدهای ارزی مطرح شود. یکی از این راهکارها، محور قرار دادن تولید داخلی و اولویت روابط تجاری با همسایگان است.
بر اساس آمارهای اعلامی مهدی میراشرفی رئیس کل گمرک، نخستین شریک تجاری کشور در سال گذشته چین بوده است و پس از آن کشوهای عراق با حدود ۹ میلیارد، ترکیه با ۵ میلیارد، امارات متحده عربی با ۵.۴ میلیارد و افغانستان با ۲.۳ میلیارد دلار، پنج مقصد اولیه صادرات ایران بودند که نشان می‌دهد، پنج شریک اول صادرات کشورمان از کشورهای آسیایی و اغلب از همسایگان ایران بوده‌اند.
به گزارش مدیرنامه ، ایرناپلاس در این گزارش، به بررسی سهم ایران در بازار وارداتی کشورهای همسایه پرداخته است. آمارهای مربوط به تجارت خارجی ۱۵ کشور همسایه ایران از پایگاه داده‌های تجارت بین‌المللی سازمان ملل متحد و بر اساس آخرین سال در دسترس استخراج شده‌اند.
کالای ایرانی در کدام کشورهای همسایه خریدار بیشتری دارد؟
براساس این آمارها، بیشترین سهم ایران در بازار کالاهای خارجی کشورهای همسایه، مربوط به افغانستان است. حدود ۱۷ درصد کالاهای وارداتی افغانستان در سال ۲۰۱۸ از ایران تأمین شده است. ارزش کل واردات افغانستان از ایران حدود ۱.۲۶ میلیاد دلار بوده و این موضوع، ایران را به شریک اصلی افغانستان در واردات تبدیل کرده‌است.
کالاهای ایرانی پس از بازار افغانستان، عراق را هدف قرار داده‌اند. ارزش کل واردات عراق در سال ۲۰۱۸ حدود ۵۴ میلیارد دلار بوده است و صادرات حدود ۹ میلیارد دلاری کشورمان به عراق به معنای در دست داشتن یک ششم بازار کالاهای خارجی این کشور است.
سومین کشور همسایه‌ای که ایران را به‌عنوان یکی از شرکای اصلی تجاری در حوزه واردات می‌شناسند، ترکمنستان است. سهم ایران از کل واردات ترکمنستان در سال ۲۰۱۸ حدود ۱۴ درصد و به ارزش تقریبی ۴۰۰ میلیون دلار بوده و از این نظر ایران پس از ترکیه بیشترین سهم از بازار ترکمنستان را در اختیار دارد.
با وجود سهم به نسبت بالای ایران در بازار کالاهای خارجی این سه کشور، به‌نظر می‌رسد عراق از ظرفیت بالاتری برای گسترش همکاری‌های تجاری برخوردار است. در واقع بازار واردات دو همسایه شرقی یعنی افغانستان و ترکمنستان، بازار کوچکی است به‌طوری که مجموع ارزش کل واردات این دو کشور در سال ۲۰۱۸ کمی بیشتر از ۱۰ میلیارد دلار بوده، اما در همین سال ارزش کل واردات عراق در مجموع حدود ۵۴ میلیارد دلار بوده است.
سهم کالای ایرانی در بازارهای همسایه
با اینکه سهم ایران در بازار سه کشور از ۱۵ کشور همسایه یعنی افغانستان، عراق و ترکمنستان می‌تواند قابل قبول باشد، اما کالاهای ایرانی در بازار دیگر کشورهای همسایه سهم پایینی دارند. در واقع به‌جز بازار پنج میلیارد دلاری ارمنستان که ایران در سال ۲۰۱۹ اندکی بیشتر از ۶ درصد در آن را در اختیار داشته، سهم کالای ایرانی در سایر بازارهای همسایه کمتر از پنج درصد بوده است.
ارزش بازار واردات دیگر همسایه شمالی غربی یعنی آذربایجان از ارمنستان بیشتر اما سهم ایران در آن کمتر است. ارزش کل واردات کشور آذربایجان در سال ۲۰۱۹ حدود ۱۴ میلیارد دلار و سهم ایران از آن حدود ۴۵۰ میلیون دلار بوده است. اصلی‌ترین شرکای تجاری آذربایجان در حوزه واردات به ترتیب روسیه، ترکیه و چین هستند.
شرایط در کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز تقریباً مشابه دیگر همسایه‌هاست. سهم ایران در بازارهای عمان و امارت حدود ۲ درصد است؛ البته ارزآوری از صادرات به این دو کشور، با توجه به ارزش بازار آنها متفاوت است. عمان نسبت به امارات، بازار وارداتی کوچک‌تری دارد. حجم کل واردات عمان در سال ۲۰۱۸ در مجمع حدود ۲۶ میلیارد دلار و سهم ایران در آن ۲.۲۷ درصد یعنی حدود ۵۹۰ میلیون دلار بوده است.
ارزش بازار واردات امارات در همین سال بیش از ۲۶۱ میلیارد دلار بوده بنابراین سهم تقریبی ۱.۹ درصدی ایران در واردات این کشور، به معنای درآمد حدود ۵ میلیارد دلاری برای ایران است. بازار واردات ترکیه از نظر ارزش دلاری به امارات نزدیک است. در سال ۲۰۱۹ ارزش کل واردات این کشور بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار بوده که سه میلیارد آن را کالاهای ایرانی تشکیل داده؛ یعنی حدود ۱.۵ درصد.
سهم ایران در بازار کشورهای قطر، پاکستان و کویت نیز کمی بیشتر از یک درصد است. البته بازار واردات این کشورها بازار کوچکی است. به‌عنوان نمونه پاکستان در سال ۲۰۱۹ حدود ۵۰ میلیارد دلار و کویت و قطر در سال ۲۰۱۸ به ترتیب حدود ۳۶ و ۳۲ میلیارد دلار واردات داشته‌اند.
سهم ایران در واردات چهار کشور از ۱۵ کشور همسایه کمتر از یک درصد است؛ قزاقستان، روسیه، بحرین و عربستان. در بین این چهار کشور، روسیه با حدود ۲۴۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ بیشترین حجم واردات را داشته، اما سهم ایران از این بازار کمتر از ۴۰۰ میلیون دلار بوده است.
سه مانع توسعه صادرات به کشورهای همسایه کدام است؟
آمارهای تجارت بین‌المللی نشان می‌دهد سهم ایران از کل واردات تنها در سه کشور از ۱۵ کشور همسایه بالای ۱۰ درصد، در پنج کشور کمی بیش از یک درصد و در چهار کشور کمتر از یک درصد است.
یکی از دیدگاه‌هایی که اکنون در کشور وجود دارد، گسترش همکاری‌های تجاری با کشورهای همسایه برای جبران آثار تحریم بر مبادلات تجاری بین‌المللی ایران است آن هم در حالی که افزایش سهم بازار کالاهای ایرانی در کشورهای همسایه، تنها به‌دلیل هم‌مرز بودن با آنها امکان‌پذیر نیست. در واقع مسافت و فاصله جغرافیایی تنها یکی از مجموعه عوامل تأثیرگذار بر شکل‌گیری روابط تجاری بین دو کشور یا گسترش آن است.
کارشناسان تجارت بین‌الملل، چند اصل را برای موفقیت در این زمینه مورد توجه قرار می‌دهند. یکی از این مسائل مهم، تحقیقات بازار و بازاریابی در کشورهای هدف است و در این میان کشورهای همسایه نیز می‌توانند بخشی از آن باشند. مساله دیگر، صادرات کالاهای ساخته شده و با ارزش افزوده بالاست. در واقع محصولات خام کشاورزی، معدنی و نفتی بخش قابل توجهی از سبد صادراتی ایران را تشکیل می‌دهند که صادرات آنها نسبت به کالاهای ساخته‌شده، ارزآوری کمتری برای کشور دارند.
مانع دیگر، مراودات بین‌المللی بانکی ایران است که ارتباط مستقیمی با مساله تحریم‌ها ندارد و مربوط به گروه ویژه اقدام مالی یا FATF است. پیوستن ایران به کنوانسیون سازمان ملل متحد برای مبارزه با جرایم سازمان‌یافته فراملی که از آن با نام پالرمو یاد می‌شود و نیز پیوستن به کنوانسیون مقابله با تأمین مالی تروریسم یا CFT به یکی از موانعی تبدیل شده که اجازه نمی‌دهد ایران از ظرفیت صادرات به کشورهای همسایه بهره‌مند شود.
در حال حاضر ایران به همراه کره شمالی، تنها کشورهایی هستند که در فهرست اقدام متقابل یا همان «لیست سیاه FATF» قرار دارند و این موضوع هرگونه مراوده بین‌المللی بانکی با همسایگان و دیگر کشورها را به تحت تأثیر قرار داده است.
ممکن است یک پیشنهاد، استفاده از ارزهای محلی به‌جای ارزهای جهان‌روایی همچون دلار یا یورو باشد، اما این موضوع نیز نمی‌تواند به‌طور کامل راهگشا باشد؛ زیرا ارزهای محلی فقط در کشور پرداخت‌کننده قابل استفاده‌اند و به همین دلیل، صرفاً می‌توانند برای واردات از همان کشورها مورد استفاده قرار گیرد یا کشورهای همسایه مایل به توافق برای پیمان‌های دو یا چندجانبه پولی با ایران باشند که باتوجه به ریسک‌های همکاری، گزینه در دسترسی به‌نظر نمی‌رسد.
