مهدی محسنیان‌راد، استاد تمام ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع)، سردبیر روزنامه هفت صبح و مدیر مسئول روزنامه صبح‌نو، هر سه یک واکنش مشترک به توقف چاپ نسخه کاغذی روزنامه‌ها دارند و معتقدند ادامه‌دار شدن این اتفاق، حیات روزنامه‌ها را از بین می‌برد.
در پی شیوع بیماری کرونا، اجرای طرح «فاصله‌گذاری اجتماعی» از روز ششم فروردین آغاز شد. بعد از آن بود که یازدهم فروردین «کمیته اطلاع‌رسانی و مدیریت جو روانی» ستاد مقابله با کرونا در ایران، ممنوعیت چاپ کاغذی روزنامه‌ها در ایران را تا پایان طرح فاصله‌گذاری اجتماعی اعلام کرد. چراکه انتشار مطبوعات و نشریات کاغذی نیازمند فعالیت مجموعه‌ای از افراد از جمله خبرنگاران و فعالان صنعت چاپ و توزیع است. عباس عبدی، رئیس انجمن صنفی روزنامه‌نگاران استان تهران، در واکنش به تصمیم ستاد ملی مقابله با کرونا آن را «ضربه به نهاد مطبوعات» خواند.
کامبیز نوروزی، حقوقدان و نایب رئیس انجمن صنفی روزنامه‌نگاران استان تهران با اشاره به اطلاعیه ستاد ملی کرونا مبنی بر عدم انتشار کاغذی روزنامه‌ها مدعی شد: تصمیم ستاد ملی مبارزه با کرونا برای توقف انتشار کاغذی روزنامه‌ها یک تصمیم کاملاً غیرقانونی است و نه‌تنها ستاد ملی مبارزه با کرونا، بلکه هیچ مرجع دیگری اجازه ندارد مانع انتشار کلی مطبوعات شود. مطابق با قانون مطبوعات حتی شورای امنیت کشور هم اجازه ندارد به این گستردگی مانع از انتشار کاغذی روزنامه‌ها شود، بلکه فقط شورای عالی امنیت ملی می‌تواند در موارد خاص و برای اخبار خاصی محدودیت خبری برای مطبوعات ایجاد کند.
این در حالی است که وضعیت خاص کرونایی، شرایط ویژه‌ای را به همه کسب و کارها تحمیل کرده است.
چاپ روزنامه در دیگر کشورها با وجود بیماری کرونا
چاپ کاغذی روزنامه‌ها در ایران در شرایطی تا پایان طرح فاصله‌گذاری اجتماعی محدود شده که در بسیاری از کشورها که این ویروس شیوع پیدا کرده است، مانند کشورهای اروپایی از قبیل ایتالیا، انگلیس، فرانسه و… رسانه‌های چاپی تعطیل نشده و با استفاده از دستورالعمل‌های بهداشتی و فنی اجازه داده‌اند رسانه‌ها نقش پل ارتباطی را به‌طور مؤثر ایفا کنند. این نکته‌ای است که علیرضا بختیاری، الیاس حضرتی، محمدعلی وکیلی، مصطفی کواکبیان، منصور مظفری، نعمت‌اله شهبازی و محمدرضا سعدی، مدیران مسئول روزنامه های دنیای اقتصاد، اعتماد، ابتکار، مردمسالاری، آفتاب یزد، گل و جهان صنعت در نامه‌ای به رئیس‌جمهور با اشاره به آن و نکات دیگر، خواستار اتخاذ راه‌حلی برای انتشار روزنامه‌های سراسری شدند.
آنها در قسمتی از این نامه اعلام کردند: «فراموش نکنیم که بار اصلی روشنگری و اصلاح و شفافیت همواره بر دوش مطبوعات بوده و در مواقع بحرانی این روزنامه‌نگاران بوده‌اند که اطلاع‌رسانی کرده و علی‌رغم مشکلات و محدودیت‌ها، انجام وظیفه کرده‌اند. در این روزهای حساس حضور روزنامه‌ها می‌تواند دولت و مردم را برای عبور هرچه سریع‌تر و البته کم‌هزینه‌تر از کرونا یاری کند.
لذا با توجه موارد مطروحه از حضرت‌عالی استدعا داریم در این شرایط حساس که حضور پررنگ رسانه‌ها می‌تواند نقش مؤثر، آگاهی‌بخش و کمک کننده داشته باشد، دستور فرمایید ستاد مقابله با کرونا اجازه چاپ روزنامه‌ها را به‌صورت کاغذی (با اتخاذ تدابیر بهداشتی و فنی) صادر کند تا جامعه رسانه‌ای کشور بتواند در این مقطع مهم نقش سازنده و تاریخی خود را برای عبور از بحران با همراه‌سازی عموم مردم ایفا کند.»
دلم برای همه روزنامه‌نگاران ایران می‌سوزد
چاپ کاغذی روزنامه‌ها در شرایطی ممنوع شده است که انتشار گسترده اخبار جعلی در فضای مجازی موجب افزایش نگرانی مردم و سختی مدیریت شرایط ویژه می‌شود. مهدی محسنیان‌راد، استاد تمام دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع) درباره علت تصمیم‌گیری متفاوت درباره چاپ کاغذی روزنامه در ایران و دیگر کشورها به خبرنگار ایرناپلاس گفت: دلم برای همه روزنامه‌نگاران ایران می‌سوزد؛ نه برای اینکه امروز اجازه انتشار کاغذی روزنامه را ندارند، بلکه برای این که در طی چند دهه گذشته، روزنامه‌نگاران و روزنامه‌هایشان هیچ‌گاه سر جای خودشان نبودند. بسیاری از روزنامه‌ها وابسته به جناح‌های سیاسی هستند، اما شکل و شمایل روزنامه بی‌طرف را به خود می‌گیرند و در نتیجه اکثر روزنامه‌نگاران خو گرفته‌اند که در تصمیمات، تابع حکومت باشند، در حالی که این دوران، سال‌هاست که در جهان سپری شده است.
او که بیش از ۴۰ سال سابقه تدریس و فعالیت در حوزه علوم ارتباطات و رسانه دارد، درباره تفاوت عملکرد رسانه در ایران و کشورهای پیشرفته توضیح داد: اگر می‌بینید در کشورهای دیگر به این صورت نیست که روند چاپ روزنامه با بخش‌نامه تغییر کند، به دلیل وجود متعادل عرضه و تقاضا در دیگر کشورهاست. زمانی که دانشجوی رادیو و تلویزیون بودم سپهر ارتباط رسانه‌ای من در تهران مرکب از دو کانال تلویزیونی و تعدادی روزنامه بود که کاملاً باید در راستای اهداف حکومت عمل و بخشی از انرژی خود را برای پروپاگاندای حکومت خرج می‌کردند. اگر می‌خواستم روزنامه‌ای خارج از آن محدوده بخوانم، باید به کیوسک روزنامه‌فروشی میدان فردوسی می‌رفتم و روزنامه یا مجله خارجی می‌خریدم که قیمت آن به دلیل نرخ دلار زیاد نبود؛ اما آن روزنامه‌ها و آن کیوسک روزنامه‌فروشی جایگاهی در سپهر ارتباط رسانه‌ای ایران نداشت. سپهر رسانه‌ای امروز چیزی عجیب و غریب شده است.
حق مؤلف در ایران رعایت نمی‌شود
ایران هنوز به کنوانسیون برن نپیوسته و این باعث شده است حق مؤلف به‌خصوص در حوزه رسانه نادیده گرفته شود. محسنیان‌راد با اشاره به رعایت نشدن حق مؤلف در ایران بیان کرد: در این روزها به‌راحتی می‌توان با استفاده از چند نرم‌افزار از مطالب منتشرشده در مجلات و روزنامه‌ها را استفاده و در هر رسانه‌ای منتشر کرد. افراد داخل ایران در سپهری قرار گرفته‌اند که می‌توانند از اطلاعات بسیاری استفاده کنند، اما در کشورهای پیشرفته به این صورت نیست و از حقوق مؤلفان حمایت می‌شود. این نکته فوق‌العاده مهم است که ما به فدراسیون جهانی حقوق معنوی و حقوق مؤلف تن ندادیم و اگر از پی‌دی‌اف روزنامه استفاده شود، کسی نمی‌تواند شکایت کند. در صورتی که در کشورهای پیشرفته اهمیت زیادی برای حق مؤلف قائل هستند.
او ادامه داد: تلویزیون به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند جای روزنامه را بگیرد، زیرا چینش محتوای روزنامه، چینش موزاییکی است، در حالی که چینش رادیو و تلویزیون چینش متوالی است. فردی که روزنامه می‌خواند قید ترتیب ندارد، اما تلویزیون قید ترتیب را بر مخاطب تحمیل می‌کند. ظرف مطبوعات خیلی وسیع است و در هر روزنامه می‌توان تحلیل‌های متفاوتی دید. به همین دلایل است که داشتن روزنامه برای مردمی که در شرایط حصر خانگی هستند، مطلوب است.
بسیاری از روزنامه‌های مهم در جهان فروش نسخه اینترنتی و هم آبونمان فروش تک‌نسخه‌ای دارند. محسنیان‌راد درباره وضعیت روزنامه‌ها در دیگر کشورها توضیح داد: آنها وقتی می‌بینند مردم از خانه بیرون نمی‌روند و کمتر نسخه کاغذی روزنامه‌ها را می‌خرند، تعداد نسخه کاغذی را کم می‌کنند و فروش نسخه اینترنتی خود را افزایش می‌دهند. این در حالی است که اگر روزنامه‌نگاران ایران فروش کاغذی خود را از دست بدهند، حیاتشان زیر سؤال می‌رود. متأسفانه مسئولان در این سال‌ها درک نکردند که رسانه چیست و ارتباطاتِ دانشی پیچیده‌تر از بسیاری از دانش‌های دیگر است، پس تصمیم‌های آنی و موقت گرفتند و اصرار به انحصار رادیو و تلویزیون دارند.
فضای مجازی نیاز اقتصادی روزنامه‌ها را تامین نمی‌کند
روزنامه‌ها بدون چاپ نسخه کاغذی در فضای مجازی می‌توانند به فعالیت خود ادامه دهند، اما آیا فعالیت آنها به صورت مجازی به اندازه زمانی که چاپ کاغذی داشتند، دیده می‌شود؟ آرش خوشخو، سردبیر روزنامه هفت صبح در این‌باره به خبرنگار ایرناپلاس گفت: به نظرم در بررسی عملکرد روزنامه‌ها در فضای مجازی باید میان روزنامه دولتی و خصوصی تفاوت قائل باشیم. دیده شدن، بخشی از قضیه است و بخش مهمی از قضیه، کسب و کار اقتصادی یک روزنامه است که در فعالیت مجازی این قضیه تامین نمی‌شود. در بهترین حالت ما روزنامه‌ای داریم که در فضای مجازی هزار نسخه بفروشد. البته روزنامه‌های دولتی در فضای مجازی به صورت رایگان در دسترس مردم است.
خوشخو با اشاره به اینکه دیده شدن یا دیده نشدن روزنامه در فضای مجازی تاثیری در آورده اقتصادی آن نخواهد داشت، توضیح داد: بخش خصوصی – البته آنهایی که واقعا خصوصی هستند- در فضای مجازی امکان درآمدزایی ندارند. این مسئله فقط برای رونامه‌ها مطرح نیست بلکه تمام سایت‌های پربیننده کشور هم خیلی به ندرت می‌توانند در فضای مجازی درآمدی داشته باشند.
روزنامه‌های بخش خصوصی از دور خارج خواهند شد
به گفته سردبیر روزنامه هفت صبح مزیت روزنامه کاغذی به اخباری که در فضای مجازی منتشر می‌شود، خواندن راحت‌تر گزارش‌ها و اخبار است. او ادامه داد: افرا در موبایل و کامپیوتر، عادت به خواندن مطالب کوتاه دارند. روزنامه‌ها اگر بخواهند در فضای مجازی کار کنند باید تحلیل‌هایشان را فشرده کنند، خبر بگذارند و با سایت‌های خبری رقابت کنند یا اینکه مانند نیویورک تایمز یا دیگر روزنامه‌های قوی دنیا، بخش‌های ویدئویی خیلی قوی در سایت در نظر بگیرند تا بیننده کسب کنند که منوط به سرمایه‌گذاری گسترده و زیرساخت است.
او با اشاره به این نکته که اگر روزنامه‌ها به فضای مجازی محدود شوند، می‌توان گفت روزنامه‌های بخش خصوصی از دور خارج خواهند شد، بیان کرد: مگر اینکه دوره محدودیت چاپ کاغذی روزنامه‌ها موقت باشد. البته در هر صورت روزنامه‌های بخش دولتی ادامه خواهند داشت و می‌توانند پایداری بیشتری داشته باشند زیرا از بودجه عمومی استفاده می‌کنند.
ثبت شماره روزنامه‌ها در روزهایی که چاپ کاغذی ندارند
چاپ کاغذی روزنامه‌ها مسئله‌ای است که با افزایش استفاده از اینترنت و انتشار روزنامه‌ها در فضای مجازی، کاهش یافت. فرشاد مهدی‌پور، مدیرمسئول، سردبیر و صاحب‌امتیاز روزنامه صبح نو درباره توقف چاپ کاغذی روزنامه‌ها به دلیل شیوع بیماری کووید ۱۹ به خبرنگار ایرناپلاس گفت: از ابتدایی که روزنامه در دنیا مطرح و در ایران دیده شد، به صورت چاپ شده با کاغذ بود. ۲۰ یا ۳۰ سال است که روزنامه‌ها بدون چاپ نسخه‌های کاغذی، منتشر می‌شوند. در اروپا و ایران شاهد روزنامه‌هایی هستید که به صورت مجازی منتشر می‌شدند و نام مجازی را به خود داده بودند. از چهار سال پیش که روزنامه صبح نو کارش را آغاز کرد، همزمان نسخه مجازی آن هم منتشر شد. و آن را در وبسایت، شبکه‌های اجتماعی، اینستاگرام، سروش و دیگر پیام‌رسان‌ها منتشر کرد. البته میزانی از خرید را هم در درگاه‌های مجازی داشتیم.
او با اشاره به اینکه به دلیل تازگی محدودیت چاپ کاغذی، هنوز ارزیابی درباره میزان فروش نداریم، افزود: البته اتفاقی در صبح نو افتاده و اکانت توئیتر صبح نو که شناخته شده بود، بدون هیچ پیام و اخطار و اینکه بخواهیم محتوایی را حذف کنیم، توسط توئیتر بسته شده است و ما یک بال مهم خود را از دست دادیم. حتی اکانت‌های مرتبط هم بسته شده و در طی چند روز گذشته ما در حوزه انتشار مطالب خود در فضای مجازی ضربه خورده‌ایم.
در چاپ کاغذی، مسئله مهم آگهی روزنامه است
به گفته مدیرمسئول روزنامه صبح نو، روزنامه‌ها باید هر نسخه خود را در وزارت ارشاد ثبت کنند و این کار از طریق چاپخانه انجام می‌شد، اما در روزهایی که روزنامه چاپ کاغذی ندارد، مسئله ثبت به مشکلی برای مدیران روزنامه تبدیل شده بود، او توضیح داد: در این روزها چاپخانه‌ها فعالیتی ندارند و ثبت صورت نمی‌گیرد. ما درخواست کردیم که انتشار این روزها مورد حساب قرار گیرد، زیرا ما برای روزنامه‌ها شماره می‌زنیم که مورد قبول واقع شد.
مهدی‌پور در ادامه سخنانش به دو نکته اشاره کرد که باید مورد توجه قرار گیرد، او گفت: برخی از روزنامه‌ها در این روزها با تعداد صفحات کمتر منتشر می‌شوند این در حالی است که صبح نو با همان تعداد صفحه مانند قبل منتشر می‌شود. این باید مورد توجه قرار گیرد. همچنین تصمیم داریم تعدیل نیرو نکنیم و نیروها دورکاری کنند.
به گفته او در چاپ کاغذی، مسئله مهم آگهی روزنامه است، موضوعی که با کاهش مواجه شده است و با توقف چاپ کاغذی روزنامه‌ها کمتر خواهد شد. مهدی‌پور افزود: تنها فروش نیست که برای روزنامه آورده اقتصادی دارد بلکه آگهی‌هایی که روزنامه از بیرون می‌گیرد هم مهم است. روزنامه‌های خصوصی و کوچکی که به رقم‌های کم آگهی‌ها وابسته اند، با توقف چاپ نسخه کاغذی از بین می‌روند. امیدوارم این فضا زودتر تمام شود و بتوانیم نسخه کاغذی روزنامه را منتشر کنیم.
